با ورود اسلام به ایران، انسان ایرانی با تعاریف جدیدی از فضا و زیبایی و ... رو به رو شد. اسلام با آوردن مفاهیم تازه از فانی بودن، توحید، معاد و یادآوری خداوند به یکدیگر؛ هنرمند و معمار آن زمان را بر آن می داشت که با خلق اثر و بازی با عناصر، این مفاهیم را زنده سازد. نور و رنگ از عوامل موثر بر ارزش فضایی است که به عنوان غیرمادی ترین عنصر محسوس طبیعت، همواره در معماری اسلامی وجود داشته و در واقع نشان عالم والا و فضای معنوی است. در اصل نور در معماری اسلامی همیشه به منزله روشن کردن کامل فضا بکار نمی رود؛ بلکه جنبه تقدس و عرفان نیز به خود می گیرد. وجود متافیزیک نور بر فیزیک بنا، آن را اصلی ترین محور زیبایی شناسی معماری اسلامی در عرفان و معنا قرار داده است.  در هنر معماری نیز نور یکی از اجزایی است که کنار عناصر و مفاهیم دیگر از قبیل ساختار، نظم فضایی، مصالح، رنگ و... مطرح می شود. یکی از مشخصه های نور طبیعی، توالی و دگرگونی آن در طول روز است که سبب حرکت و تغییر حالت در ساعات مختلف می شود.

 در واقع نور به تزئین معماری اسلامی کیفیتی پویا می بخشد و نقوش، اشکال و طرح ها را به درون زمان می کشد. نور و سایه در سطوح، تقابل های شدید ایجاد کرده و به سنگ های منقوش و سطوح گچی و آجری، بافت می بخشد. برای مثال نور از لابه لای مشاربیه های چوبی، جداره های گچی و مرمری و شیشه های نقوش پنجره ها رد می شد و نقوش را بر روی سطوح پشتی و داخلی نمودار می ساخت و پوششی زمانمند و متغیر از رنگ و سایه پدید می آورد.

 پس می بینیم که نور نقش مهمی در معماری اسلامی دارد، زیرا در اسلام به دلیل حضور مطلق اصل تجلی، معماری اسلامی در اندیشه کاربرد طرح ها و موادی است که اصلی ترین مظهر تجلی (او) یعنی (نور) را بازتاب دهند. زیرا کارکرد ایده و ماده در این جهان بینی کارکرد انعکاس است نه اصالت. نقش نور شفاف کردن ساده و کاستن از صعوبت و سردی بنای (معماری مقدس) است. زیرا وظیفه اساسی یک معمار ایجاد تعادل تا حد مطلق بین اصل نور و تعاریف مفهومی یک معماری است و چون با نور می توان به یک قسمت از عمارت، حتی معنای متفاوتی بخشید؛ و حتی با مداخله نور در فضای درونی می توان بر کیفیت پیوند فضاهای درونی و بیرونی و برعکس اثر گذارد، پس از نور می توان استفاده های بسیاری در این زمینه نمود. پس می توان گفت نور یکی از پایه ای ترین عناصر الهام بخش در معماری ایران بوده است.

 در واقع معماری بازی هنرمندانه دقیق و خیره کننده مجموعه ای از اجسام ساخته شده در زیر نور است و در معماری سنتی ایران، نحوه نگاه به نور؛ تحت تاثیر تفکر اسلامی به عالی ترین درجه خود می رسد و مظهر تقدس و عالم معنوی شناخته می شود. معماری ایرانی، معماری حقسقت جو است و حقیقت در معماری، کمال است و کمال؛ از آنه باری تعالی است و هر چه در این معماری حضور دارد، عضوی از آن است که جداناپذیر است و روی به سوی حقیقت دارد.

 با این نگرش و تفکر، نور در معماری اسلامی، حضور مستقیم دارد و به صورت تعدیل شده از طریق عناصر معماری مثل انواع روزن ها، نورگیرها، گلجام، شیشه های رنگی، هورنو و ... دریافت می شده است.

دکتر محمد بهزادپور، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی هشتگرد